Lieve lezer,

April is begonnen. In vele culturen staat deze maand symbool voor vernieuwing, groei en transformatie. Ook buiten laat de lente zich niet onbetuigd: knoppen barsten open, vogels zingen luider, licht is meer aanwezig. Alles lijkt zich opnieuw te willen tonen. En ook in mij begint het weer te borrelen. Nieuwe ideeën, nieuwe energie. Maar deze tijd vraagt ook om kalmte. De lente lonkt, maar roept tegelijk op tot balans. Tussen doen en laten. Tussen ambitie en overgave.

Voor nu: een brief zoals je die van me gewend bent. Met deze keer weer een ander thema. In deze NYHB ga ik op zoek naar het antwoord op de vraag of natuur verdwenen is uit onze culturele uitingen..Of misschien juist niet?

En uiteraard (achter de betaalmuur weliswaar) een aantal oefeningen, reflectievragen en lees-, luister- en kijktips om zelf mee aan de slag te gaan en je door te laten inspireren.

Zijn we de natuur langzaam aan het vergeten?

Een tijd geleden stuitte ik op het onderzoek A Growing Disconnection From Nature Is Evident in Cultural Products van Selin en Pelin Kesebir, waarin ze stellen dat verwijzingen naar de natuur in boeken, films en muziek sinds de jaren ’50 tot 2000 gestaag afnam. Tegelijkertijd blijven stedelijke thema’s stabiel aanwezig. Die conclusie raakte me, juist omdat kunst en cultuur ons kunnen helpen om de band met de natuur te behouden en versterken. Een film, een gedicht, een liedje kan ons raken, herinneren, uitnodigen. En dus ook als het gaat over natuur en onze relatie met de meer-dan-menselijke wereld.

De onderzoekers koppelen deze trend aan een groeiend gevoel van vervreemding en afnemend milieubewustzijn. Mogelijke oorzaken? Urbanisatie, digitalisering en veranderende levensstijlen. We leven steeds meer in steden en achter schermen – en dat maakt de gevoelde verbondenheid met natuur minder vanzelfsprekend. Onderzoekers Pergams en Zaradic schreven zelfs dat videofilia het overneemt van biofilia.

De conclusie van het onderzoek zette me ook aan het denken: is dit nu nog steeds zo? En geldt dit ook voor Nederland? Het onderzoek is uit 2017 en richtte zich op Engelstalige bronnen – vóór de covid-pandemie, terwijl die periode voor mijn gevoel juist een hernieuwde aandacht voor natuur bracht. Maar klopt dat gevoel? Of wil ik dat gewoon graag geloven?

Met die vragen begon mijn zoektocht – op zoek naar antwoorden én misschien een beetje hoop.

Kunst en cultuur als brug naar betekenis en natuurverbondenheid

Volgens onderzoekers van de University of Derby zijn er vijf ‘paden’ naar diepere natuurverbondenheid: via zintuigen, schoonheid, emotie, compassie en betekenis. En het is dat laatste pad dat in het kader van deze zoektocht interessant is.

Het pad van betekenis (‘meaning’) gaat over het delen van wat natuur voor iemand betekent – in poëzie, beeldende kunst, verhalen, foto’s. Want door te ontdekken hoe anderen natuur ervaren, kunnen wij zelf ook geraakt worden, zelfs zonder fysiek buiten te zijn. Ze stellen dus dat het tot je nemen van culturele uitingen, wat het ook moge zijn, je helpen je meer en dieper verbonden te voelen met de natuur.

Ik herken dat. Zo ligt mijn nachtkastje ligt vol met fictie- (en nonfictie) over natuur. Boeken, essays, verhalen die me voeden. Ik hou ook enorm van gedichten waarin natuur en onze relatie ermee centraal staat. Vorige week, tijdens het geven van de opleiding tot bosbadgids las ik een gedicht van John O’Donohue voor aan mijn cursisten (hieronder lees je het). Zijn woorden geven me het verlangen om de natuur een lange, warme omhelzing te geven. Mijn vriend verzucht wel eens: ‘Eef, misschien moet je niet weer een natuurdocumentaire kijken, maar gewoon een hele slechte film’. Maar wanneer ik niet fysiek in de natuur ben, brengt ook deze verbinding met de natuur, middels woorden of beelden, me een warm gevoel en dichter bij haar.

Cultuur raakt. Cultuur herinnert. En cultuur kan richting geven aan een meer zorgzame manier van leven. Daar ben ik van overtuigd.

Op zoek naar hoop

Omdat ik wilde weten of de trend uit het onderzoek van Kesebir & Kesebir zich heeft doorgezet sinds 2017, mailde ik hen. Binnen een half uur kreeg ik al antwoord:

“Dear Eefje, We have not collected new data on this topic. I thus can’t tell if there is any new trend.”

Geen nieuw onderzoek dus. Maar de honger naar inzicht bleef.

Ik dook dieper – niet in statistieken (want meer recente kon ik in ieder geval niet vinden), maar in mijn netwerk.

Vóór het begin (en ook nog tijdens de eerste jaren) van The Forest Bathing Circle werkte ik als curator en mentor in de documentaire fotografie en visuele storytelling. En vaak stond daarin het thema natuur, of onze relatie met natuur al centraal. Zo werkte ik in 2022 als gastcurator voor fotografie-festival Noorderlicht. Daar brachten we het thema ‘mens en natuur’ breed onder de aandacht. De tentoonstelling in Museum Belvédère was een ode aan alternatieve manieren van kijken naar, voelen met en verhouden tot de meer-dan-menselijke wereld.

Vanuit deze andere professionele hoek, evenals in mijn persoonlijke netwerk, ken ik veel mensen in de culturele wereld: filmmakers, muzikanten, tentoonstellingsmakers, schrijvers. Mensen aan wie ik vertelde over mijn zoektocht en vroeg hoe zij hiernaar kijken.

Een cultuur in beweging

Ik sprak collega’s, kunstenaars, curatoren, organisatoren van culturele initiatieven. Sommigen kende ik, anderen kende ik nog niet. En keer op keer kreeg ik hetzelfde gevoel bevestigd: natuur als thema is weer terrein aan het winnen in de culturele wereld. Hoera, ik sta dus niet alleen in mijn aanname!

Om je een paar voorbeelden te geven.

De Maand van de Geschiedenis kiest dit jaar het thema ‘Natuurlijk’, juist omdat dit maatschappelijk zo leeft - zo lieten ze me per mail weten. De Natuurboekenprijs – gestart in 2013 – vertelde me dat ze jaar op jaar meer inzendingen ontvangen (en dat dat niet perse samenhangt met covid).

Een bevriende curator werkzaam bij het Fotomuseum Den Haag noemde de toename aan festivals die zich in bossen, duinen en polders afspelen. Ik dacht meteen aan Into Nature of Sense of Place. En ook noemde ze een toename aan projecten van kunstenaars als Alice Pallot en Eline Benjaminsen, die fotografie gebruiken om ecologische bewustwording te vergroten. Alice Pallot is ook een mooi voorbeeld van kunstenaars die natuurlijke materialen gebruiken in het maakproces, iets wat ook steeds meer aandacht krijgt.

Ook mijn uitgever van de BosbadBox, Samsara, vertelde me dat ze merken dat mensen op zoek zijn naar boeken over natuur.

Zou er dan toch een honger zijn? Naar rust, naar betekenis, naar verbinding?

Keert de natuur terug?

Als je het mij vraagt, zijn we bezig met een herwaardering van natuur in kunst en cultuur. Misschien is er zelfs sprake van een tegenbeweging op de ontwikkelingen die Kesebir & Kesebir beschreven. Een beweging die de natuur weer ruimte geeft. In verhalen, beelden, geluid. In musea, boeken, films, muziek.

De covid-pandemie was misschien een katalysator. Het dwong ons om stil te staan, naar buiten te gaan, onze eigen omgeving opnieuw te leren kennen. Veel mensen ontdekten hoe helend een park, een boom of een wandeling kan zijn en hoe we natuur terug kunnen brengen in ons leven. Ik durf niet te stellen dat mede door de pandemie er weer meer aandacht is voor natuur in culturele uitingen, maar ik mag graag denken dat het van positieve invloed is geweest.

Maar of dat blijvend is? Ik weet het antwoord niet.

Wat kunnen we doen?

Zo’n blijvende verandering gaat immers niet vanzelf. Zeker niet in een tijd waarin cultuur regelmatig moet opboksen tegen bezuinigingen, politieke spanningen en een maatschappij die vaak in hoog tempo voorbijraast aan wat kwetsbaar en stil is.

Niet iedereen voelt zich thuis in een museumzaal of tussen de boekenplanken van een winkel. Of weet de weg ernaar toe te vinden, laat staan dat het toegankelijk is voor iedereen. Terwijl juist ook daar in die culturele ruimtes - naast de daadwerkelijke fysieke en zintuiglijke verbinding met de natuur-, de natuur op onverwachte manieren weer tot ons kan spreken.

Verantwoordelijkheid ligt op meerdere schouders. De consument speelt een rol in het bewust ondersteunen van kunst en cultuur die zich verhoudt tot de wereld, tot ecologie, tot gemeenschap. Makers en kunstenaars dragen de verantwoordelijkheid om de natuur terug te brengen in taal, beeld en ervaring — als levend onderdeel van ons bestaan, niet als decor. De politiek dient (financiële) ruimte te scheppen en het belang van cultuur te onderstrepen als fundament van een gezonde samenleving. En de instellingen — musea, podia, curatoren, producenten — dragen de taak om verhalen en werken zichtbaar te maken die deze urgente verbindingen leggen. Alleen samen kunnen we een cultuur bouwen die recht doet aan zowel de aarde als aan onze verbeelding.

Verandering begint vaak klein. Met aandacht. Met keuze. Met het lef om stil te staan, om geraakt te worden. Misschien helpen deze ideeën.

→ Steun makers die de natuur een stem geven – in beeld, in taal, in klank.
→ Lees dat boek. Bezoek die expositie. Luister naar dat lied dat iets opent in je.
→ Of maak zelf iets. Schrijf. Teken. En deel het!

Hieronder geef ik je verdere tips mee. Om te bekijken, bezoeken, luisteren en lezen. Reflectievragen en oefeningen waarmee je kunt onderzoeken hoe jij je verhoudt tot natuur – en hoe je die verbondenheid zou kunnen voeden en delen met anderen.

En voel je vooral vrij om het mij te sturen, als je dat wil. Ik zou het prachtig vinden om in de volgende NYHB-brief misschien wel een selectie van jullie bijdragen op te nemen.

Liefs,
Eefje